realistisch Portret schilderen

Een gratis stappenplan voor beginners om te oefenen met klassiek portretschilderen

afvinken maar
Stap 1: Materialen verzamelen
Olieverf (Klassiek of op waterbasis)

◫ 409 Gebrande Omber +++
◫ 408 Rauwe (groene) Omber +++
◫ 411 Gebrande Sienna +++
■ 227 Gele Oker +++
□ 265 Transparant Oxidegeel +++
■ 105 Titaanwit (geen zinkwit) +++
■ 701 Ivoorzwart (Beenderzwart) +++
□ 504 Ultramarijn Blauw +++
■ 303 Cadmium rood (licht) +++
◫ 389 Kraplak rood +++
□ 419 Rode Oker +++
◪ 311 Vermiljoen +++
◪ 403 Van Dijk Bruin +++
◫ 629 Groene aarde +++

Mediums:
- Universeel Schildermedium (bijv. Cobra Medium mix 100)
- Verdunningsmiddel (bijv. Cobra thinner 088)
- Glaceermedium (bijv. Cobra 092)
- Sneldrogende medium (bijv. Cobra 093)
- Penseel reiniger (bijv. Cobra 104) (how to video)
- Textuurmedium (bijv. Marmerslijp fijn 100 gr bij impasto)
Penselen en kwasten: 
1. Brede platte synthetische kwast (maat 20 -30)
Voor gesso onderschildering en imprimatura.
2. Ronde synthetische penselen (maat 0, 1 ,2 ,4 en 6) 
Voor de meeste details en zachte overgangen
3. Platte korte synthetische penselen (maat 4, 8, 16)
Voor scherpe schaduwen in transparante lagen.

4. Platte lange synthetische penseel (maat 8, 10, 16)  
Voor glaceren en subtiele transparante lagen.
5. Kattentong synthetische penseel (maat 8)
Voor zachte overgangen en licht/doodverf.
6. Brede ronde kwast (maat 16-20, varkenshaar)
Voor impasto en dikke verflagen.
7. Waaierpenseel synthetisch (maat 4)
Voor mengen en zachte kleurovergangen.
tip voor gebruikers van verf op waterbasis 
Synthetische penselen bij gebruik van verf op waterbasis

Er wordt online geregeld varkenshaar genoemd, maar voor watervermengbare verf werken synthetische penselen als Da Vinci Grigio of Rosemary & Co (Shiraz of Eclipse series) vaak beter bij onderschilderingen en glaceren, omdat ze hun vorm beter behouden bij gebruik met water. Voor meer info over verschillende soorten penselen, vormen en haartypen klik je op de button. 
Overige Materialen
- Model of foto als referentie
- Palet 30x40 cm (rechthoekig van hout, papier of glas)
- Schilderstok (effectief voor kleine details aanbrengen)
- Gesso (+water om aan te mengen)
- Keukenrol papier
- Paneel (ACM Dibond of MDF + 3 lagen Golden Gesso)
of Schildersdoek (Linnen + 3 lagen Golden Gesso)
- Houtskool (of krijt wit of rood)
- Natte doek (voor correcties en zachte overgangen)
- Paletmes (blad 8-10 cm) of spatel voor impasto (dik schilderen)
- Fijn schuurpapier (p200-p600) + Stofkapje
- Ontvetter als Ammonia of St. Marc
- Droge zachte doeken (bij schoonmaken ondergrond)
- Verfschraper
- Optioneel: Luchtdichte Masterson paletbox voor langer nat houden van je (palet)verf
een goed fundament vormt de basis
Stap 2: Prepareren (getinte) ondergrond
Het prepareren van de ondergrond is een belangrijke stap en de wijze waarop hangt af van de beelddrager. Ieder type beelddrager heeft zijn eigen voor- en nadelen. Of je nu kiest voor het gebruik van aquarelpapier, canvasboards, voorbespannen linnen doek, paneel (MDF, hardboard of alupanel als Dibond acm) Gessoboard of een zelf op te spannen schildersdoek. De ene is handig voor vluchtig gebruik, de ander vergt uitgebreidere voorbereiding. Bij panelen is het goed om de ondergrond eerst even schoon te maken met ammonia (of St. Marc) voordat je de Gesso lagen aanbrengt. 
3 lagen gesso aanbrengen 

Eerste laag Gesso
Doel: Een goede hechting met de ondergrond, dringt goed in.
 Aanpak: Heel licht schuren/ opruwen met zeer fijn schuurpapier p240-p600 en vervolgens schoonvegen met een schone doek. Met de brede platte kwast de Gesso met 20% water verdund aanbrengen - Ongeveer 1 uur droogtijd.
Tweede laag Gesso
Doel: Voor structuur opbouwen, dekking verbeteren en eventueel een eerste basiskleur als ondergrond. Aanpak: Eerste laag opschuren met fijn schuurpapier. (stofkapje op) en verdunde Gesso (10% water) of onverdunde Gesso aanbrengen + eventueel al mengen met een matte acrylverf (bijv. Rode Oker of Gebrande Sienna) lichtjes aanbrengen met zachte synthetische kwast. Gesso van onderlaag mag licht doorschijnen - Ongeveer 1 uur droogtijd.

Derde laag Gesso
Doel: Eindstructuur creëren (glad of juist levendig), egale dekking + eventueel een 2e basiskleur voor ondergrond. Aanpak: Gesso onverdund opwerken tot een ‘mousse-achtige’ dikte in derde laag + matte(!) acryl kleur zoals modderig grijs (van omber, ivoorzwart en wit) voor een neutrale basis. Ook de randen goed meenemen - Ongeveer 1 uur droogtijd.

Daarna nog even kort opschuren, schoonmaken en je bent klaar voor de volgende stap! Hieronder een voorbeeld van een gekleurde onderlaag (ook wel imprimatura) van gebrande omber en gebrande sienna, op linnen. 
Imprimatura van Gebrande Sienna en Gebrande Omber
Imprimatura van Gebrande Sienna en Gebrande Omber
een sterke compositie vol spanning of harmonie

Stap 3: Compositie & kleurstrategie

Compositie bepalen
Of je nu in opdracht van een klant gaat schilderen of voor jezelf, je zult keuzes moeten maken voor de compositie. De compositie is de manier waarop onderdelen in je werk zijn gerangschikt. Het bepaalt hoe je oog door het beeld wordt geleid en welke elementen de meeste aandacht trekken. Kijk daarbij niet alleen naar de te kiezen grootte en plaats, maar ook naar de draaiing van je onderwerp;

Een recht van voren geplaatst portret straalt waardigheid uit. Een gekanteld hoofd maakt het portret levendiger en expressiever. De grootte en plaatsing van het onderwerp beïnvloeden de blik van de kijker.
Recht - Waardig
Recht - Waardig
Gekanteld - Levendig
Gekanteld - Levendig
Hoofd klein - Kijkrichting breed
Hoofd klein - Kijkrichting breed
Spanning of harmonie door kleurstrategie
Na het maken van keuzes voor de compositie, is het zaak om te bepalen hoe je deze optimaal tot zijn recht gaat laten komen. Maak van tevoren een keuze over hoe je spanning of juist rust en harmonie in je compositie brengt met kleur en toonwaarden.  Om je op weg te helpen:
Portret met contrasterende kleurtemperatuur:
Werken met Warm / Koud contrast
- rode kleuren vermengd met geel voelen warm en dichtbij. Dezelfde rood vermengd met blauw oogt juist koel en verder weg. Handig voor contouren in het gezicht.
Portret met sterke toonwaarden:
Vertrekpunt toonwaarden biedt een sterk contrast in Donkere en lichte kleuren tegenover elkaar. Dit kan met wit, grijs en zwart tinten maar ook in kleur.


Een complementair portret:
Contrast inbouwen met tegengestelde kleuren in de kleurwaaier, zoals groen tegenover rood. 
Blikvangers in een onverzadigd portret
Een enkel fel (verzadigd) kleur element contrasteert enorm in een overwegend grijstinten (onverzadigde) omgeving.
Een harmonieus portret
Palet van analoge (gemeenschappelijke) kleuren (zoals aardetinten; omber/ sienna/gele oker/ zwart/wit) brengen rust en harmonie.

Vertrekpunt kleursoorten:
1. Primaire kleurcontrasten: Schilderij opgebouwd uit Rood/ blauw/ Geel + per kleur een warme en koele variant erbij mengen
2. Secundaire kleurcontrasten: Schilderij opgebouwd uit groen, oranje, paars + per kleur een warme en koele variant erbij mengen.

kies de manier die bij je past
Stap 4: Het opzetten van de eerste schets

Afhankelijk van je niveau van observeren en tekenen kies je een methode om de schets zo treffend mogelijk met houtskool (je kunt zonder problemen over de houtskool heen schilderen) potlood, krijt of meteen met verf op het doek te krijgen. Bij portretschilderen helpt (basis) kennis over de anatomie van het gezicht. Het maakt daarnaast verschil of je met een levend model werkt of vanaf een bestaande beelddrager zoals een foto. 
Portretschilderen met een levend model
Heb je de mogelijkheid om met een levend model te werken, dan is het verstandig eerst een losse schets op te zetten met houtskool (of met wit of rood krijt, geen zwart) of verf. Zonder in details te verzanden. Gebruik hulplijnen om de plaatsing van ogen, neus en mond te structureren. Het hoofd is opgebouwd uit grote volumes (voorhoofd, neus, jukbeenderen, kin) met kleinere volumes binnen deze vormen (neusvleugels, oogkas, lippen).

portretverhoudingen_gezicht
portretverhoudingen_gezicht
Eerste lijnen gezicht live model (houtskool)
Eerste lijnen gezicht live model (houtskool)
Losse schets als basis
Losse schets als basis
Portretschilderen vanaf een foto
Werk je vanaf een (digitaal) bestaand beeld zoals een foto? Dan kan het handig zijn om over een foto een raster te tekenen. Dit raster neem je vervolgens over op je eigen beelddrager waardoor je houvast hebt om nauwkeuriger te tekenen. Immers, je weet precies in welk vakje wat zou moeten zitten wanneer je naar het voorbeeld kijkt. Dit wordt ook gedaan met beeldprojectie (beamer) op het doek, waarna de hele compositie kan worden overgetrokken.
8 x 8 raster over de originele foto
8 x 8 raster over de originele foto
Begin vullen raster tekening
Begin vullen raster tekening
8 x 8 raster op een Alu panel uitgetekend
8 x 8 raster op een Alu panel uitgetekend
houtskool tekening op linnen
houtskool tekening op linnen
de vorm en compositie vastleggen
Stap 5: De onderschildering
Je onderschildering is de bouwtekening of skelet van je schilderij. In de onderschildering creëer je tonale harmonie. Deze laag is vaak semi-transparant en wordt dun aangebracht. Mager, dus spaarzaam verdund met wat water (of terpentine bij klassieke olieverf). Je werkt monochroom (vaak in aardse tinten als gebrande omber) en het draait vooral om de plaatsing, proporties, tonale opbouw en grote vormen. De nadruk ligt hier dan ook op licht/donker contrasten (tonen), niet op kleur.
Onderschildering met Gebrande Omber op Dibond
Onderschildering op imprimatura van gebrande sienna
Onderschildering met Gebrande Omber op linnen 
Materiaal en techniek
​​​​​​​​​​​​​​Meng de Gebrande (of rauwe) Omber spaarzaam met wat water (of terpentine bij klassieke olieverf) om te verdunnen. Eventueel verdun je nu al met een Thinner (verdunningsmiddel), maar in deze fase is dat minder gebruikelijk i.v.m. droogtijd. Een vleugje Gele of Oranje Oker kan warmte toevoegen, evenals gebrande sienna voor de meest rode stukken… maar is (nog) niet noodzakelijk. Let goed op de overgang tussen belichte en schaduwrijke delen. Soms harde overgangen, soms zachte. Werk niet te donker in deze fase.
een monochrome onderschildering in toonwaarden
Stap 6: Licht en Doodverf (Grisaille)
Wat is doodverf?
Doodverf is een techniek waarbij je in wit/ grijze of bruine tonen (monochroom) werkt om de verdeling van licht en donker te bepalen voordat je kleuren toevoegt. Dit helpt om een solide basis te leggen voor de uiteindelijke kleur- en tooncontrasten. Doel: Een eerste indruk van volume, lichtinval en sfeer. Je brengt lichtaccenten aan op de juiste vlakken (zoals het voorhoofd, neusbrug, jukbeenderen). Beschouw het model als vlakken door de ronde vormen te vereenvoudigen en onderzoek het lichteffect op de verschillende vormen — hoe het gezicht als sculptuur oplicht.

Hoe licht werkt in een schilderij
Door zorgvuldig te observeren, bepaal je hoe licht over het gezicht speelt: Ronde vormen (bijv. wang, kin) → Zachte, vloeiende overgangen. Hoekige structuren (bijv. neus, kaaklijn) → Meer contrast tussen licht en donker.
een foto van een gezicht met sculptuur voorbeeld van gezicht in vlakken
Voorbeeld van een gezicht, vereenvoudigd in vlakstructuren. 
Diepte en contrast opbouwen

De doodverf is nog steeds relatief sober, maar iets rijker dan de onderschildering. Werk met dunne lagen zodat de onderschildering subtiel doorschemert. Je voegt eventueel al wat lichte huidskleuren of subtiele kleurtonen toe. Deze laag geeft een "doodse" indruk omdat het vlak, bleek en ongepolijst oogt.

Techniek: Schaduwen uitwerken
Voordat je wit toevoegt, kun je eventueel de donkers nog wat meer aanzetten of bijwerken. Donkere schaduwen (achtergrond en diepe schaduwen) → Dunne, transparante lagen gebrande omber en zwart. Lichte schaduwen (overgangsgebieden zoals wangen, kaaklijn, nek) → Gebruik hier een heel dun laagje omber en zwart in plaats van direct met wit te werken. Gebruik een brede kwast voor de grote vlakken en een kleiner ronder penseel voor de subtiele schaduwovergangen. Schaduw in de oogholtes, onder de neus en kin → eventueel al warme tonen toevoegen om de meestal warme reflecties uit de omgeving mee te nemen.
Wit komt erbij, en een keuze momentje
Twee opties voor het
maken van je grisaille

In deze fase breng je meer contrast en vorm in het schilderij aan door het ophogen van lichte partijen. Weinig tot niet verdunnen, je wil vetter werken dan de vorige (verdunde) laag. Werk met een smalle of brede ronde kwast om de vormen te behouden en niet direct in details te verzanden. Begin met dunne laagjes wit en voeg dikker wit toe op plekken met de sterkste lichtval. Dunne laagjes wit zorgen voor subtiele oplichting. Dikkere witte verf brengt volume en nadruk op de belichte delen. Gebruik een vochtige doek of droge kwast om overgangen zachter te maken. Voordat je begint, dien je echter een keus te maken...
Optie 1. grisaille op basis van lichte zones 

Deze methode is gebaseerd op chiaroscuro (licht-donker contrast). Met titaanwit (eventueel gemengd met een beetje omber of grijs) bouw je geleidelijk de lichte zones op in transparante of dekkende lagen.
De schaduwen laat je grotendeels ongemoeid: het donker van de imprimatura vormt al het schaduwgebied.
Materiaal: Titaanwit (eventueel gemengd met Gele of oranje Oker voor warmte)

Grisaille met Titaanwit over gebrande omber onderschildering
Optie 2. grisaille inclusief schaduwen

Deze aanpak is systematischer. Je gebruikt meestal titaanwit en Van Dijckbruin (of ivoorzwart) om een reeks toonwaarden te mengen (bijv. wit, lichtgrijs, middengrijs, donkergrijs/zwart).
Daarmee schilder je het volledige portret of figuur, inclusief schaduwen en halftonen, als een soort zwart-witfoto.
Materiaal: - Titaanwit (eventueel gemengd met Gele of oranje Oker voor warmte)
- Van Duijk Bruin of ivoorzwart (eventueel gemengd met rauwe of gebrande omber voor warmte, of ultramrijn voor koelere tint)
een monochrome onderschildering in toonwaarden
Stap 7: Kleur

Zorg dat de onderschildering volledig droog is voordat je verdergaat. Dit duurt meestal 3 dagen tot een week. Als de verf nog nat is, kunnen de kleuren onbedoeld mengen of kan de verf later barsten. In deze fase werk je met subtiele kleurnuances en blijf je zuinig met het aantal kleuren. De kleur wordt opgebouwd in dunne, transparante lagen om de onderschildering niet te verliezen.
Benodigde kleuren

Beenderzwart
Gebrande Omber
Bruine Oker
Rauwe Groene Omber
Groen Aarde (Terra Verde)
Vermiljoen of Licht Rood
Licht Cadmium Rood
Kraplakrood
Rode Oker
Gebrande Sienna
Gele Oker
Titaanwit

💡 Tip: Gebruik een quick drying medium om de verf sneller te laten drogen en transparanter te maken. Wees zuinig, anders wordt de verf een vettige saus.

Let op: We mengen nog geen kleuren op het palet! We gebruiken de verf in haar pure vorm.


Palet ordenen
Ben je rechtshandig? Plaats je palet dan rechts van je schilderij en zorg dat deze ongeveer evenveel licht vangt als je doek. Verdeel je verf in toefjes van minimaal een centimeter groot langs de buitenranden van je (bijv. een rechthoekig, A3 formaat) palet in steeds dezelfde 4 groepen:

Links: Geel/ oranjetinten
Boven: Roden (incl gebrande sienna)
Rechts: Blauw/ Violet
Onder: Groen (incl omber naturel)
Linksonder: Wit
Rechtsonder: Zwart
Eerste kleurlaag
De eerste transparante kleuren over de onderschildering breng je aan als een zeer dunne, doorzichtige waas. Dit doet tijdelijk het sterke licht-donkercontrast uit de onderschildering vervagen. Lichte partijen blijven doorschijnen → het licht lijkt van binnenuit te komen. Donkere partijen worden nog dieper als je er een transparante kleur overheen zet.

Techniek
Gebruik een varkensharen kwast en wrijf de huidtinten losjes over het doek. Veeg kleuren in elkaar als een zachte waas. Neem je tijd en werk in fijne lagen met transparante tinten zoals:

- Gebrande Sienna of Rode Oker → Voor warme huidtinten, dun uitgesmeerd.
- Groene Omber of Groen Aarde (Of: mix van Bruine Oker en Ultramarijn Blauw) → Voor subtiele schaduwen in het gezicht.
- Geelachtige tonen rondom de ogen → Geeft een natuurlijke gloed. - Blauwachtige tinten voor donker haar → Zorgt voor koel contrast.


(Wordt vervolgd)
over de schrijver 

Een stukje achtergrond
over Vincent brons

You may also like